پاورپوینت بررسی معماری حمام خان یزد به همراه پلان و تصاویر
بخشی از مطلب
کتیبه های تاریخ دار بنا:کتیبه ای بر بالای درگاه ورودی حمام به تاریخ 1213 است.
بانیان و سازندگان بنا:بانی حمام شناخته نشده است. این بنا به دلیل مجاورت
با میدان خان به «حمام خان» معروف است.میدان خان از آثار محمد تقی خان است
که به سال 1213 در گذشته است.
سیرتحول بنا:حمام در دهه ی اخیرمرمت و به چای خانه ی سنتی بدل شده است.
شناخت بنا:
1. موقعیت طبیعی:
بنای تاریخی «حمام خان» در شهر یزد با هوای خشک کویری واقع که با توجه به
نقشه پهنه بندی مقدماتی خطر نسبی زلزله در ایران که در آن یزد در پهنه با
خطر نسبی متوسط قرار گرفته است. تأثیر زلزله بر بقا مشهود نیست.
2. موقعیت فعلی: «حمام خان» در ضلع جنوبی میدان خان حد واسط خیابان های
قیام و ملااسماعیل یزد و مجاور بازارچه کاشی کسری واقع گردیده است.
3. تاریخچه بنا: «بنای حمام خان به محمدتقی خان بافقی منسوب است. محمد تقی
خان بن میرزا محمد باقر که به خان بزرگ شهرت دارد و سرسلسله خاندان مشهور
به خواندن یزد در 1129 هجری قمری متولد شده و در سال 1161 بر مقر حکمرانی
یزد نشست و در سال 1213 فوت کرد از او تأسیسات عمومی و خیریه مهدی بافی
مانده است مانند باغ دولت آباد، میدان خان، قیصریه، مدرسه خان و جنت آباد.
مشخصات بنا:
حمام میدان خان یزد که امروزه «گرمابه نور» نامیده می شود دارای سه دسترسی
مناسب از طریق کاشی گری، میدان خان و بافت مسکونی اطراف می باشد... علاوه
بر فضاهای سه گانه بینه، میان در و گرم خانه دارای استخری به ابعاد 6×12
متر در کنار گرم خانه است ... فضای بینه از نظر مساحت و تزیینات از سایر
فضاها مشخص تر بوده و در اطاف آن سکوهای نشیمن و رختکن و در زیر سکوها حفره
های جای کفش تعبیه شده و در بالای سقف گنبدی شکل بینه حمام نورگیر زیبایی
قرار دارد. ارتباط بینه به گرم خانه میان در انجام می گیرد. گرم خانه شامل
خزینه ی آب گرم و فضای شست و شو است و در جنب خزینه مخزن آب سرد وجود
دارد....
مساحت عرصه حمام حدود 1170 متر مربع و زیربنای آن در حدود 900 متر مربع می باشد. فضاهای مختلف حمام به شرح ذیل می باشد:
1. ورودی 2. دالان 3. سربینه (مردانه و زنانه) 4. میان در (مردانه و زنانه)
5. گرمخانه (مردانه و زنانه) 6. خزینه 7. تون 8. کاورو فضاهای پشتیبانی
10. سرویس 11. استخر
نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
در گذشته ای نه چندان دور حمام کاربرد اصلی خود را داشته است. در پنج سال
گذشته تعمیراتی کلی و پیاپی توسط شکرت ساختمانی و عمرانی مسکن سازان یزد بر
روی بنا انجام شده است. کاربری های جدیدی برای آن همچون حمام بخار و سونا،
چای خانه سنتی، مرکز فعالیت های فرهنگی هنری ورزشی بانوان، مجموعه فرهنگی،
هنری آموزشی پیشنهاد گردیده است. آن چه از پیشنهادهای یادشده جامعه عمل
پوشیده است همان یخچال خانه سنتی بوده است.
عوامل تزیین شده بنا و نوع آن ها:
تزیینات گذشته ی بنا عبارت بود از نقاشی هایی بر دیوارهای بینه که جزئی از
آن اکنون باقی است. در سقف بینه در قسمت اطاف نورگیر ترسیمات هندسی گچی
دیده می شود. در حال حاضر به هنگام تعمیر بنا الحاقاتی نیز به بنا صورت
گرفته است. سرامیک کف کلیه ی قسمت ها در رنگ های سفید و آبی و به صورت
تزیین، سینگل، دم گیری راهرو ورودی حمام از این نمونه است.
تزیینات الحاقی حمام خان:
بر اساس تغییر کاربری حمام خان به چای خانه سنتی یک سری تزیینات الحاقی
مشهود است که با توجه به بررسی های انجام شده تصاویری از آن به شرح زیر
تهیه شده است.
نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی:
نامه شماره 7859- 6/9/73 مدیریت اوقاف و امورخیریه استان یزد و نامه شماره
4077/27/13-23/7/73 میراث فرهنگی استان یزد در خصوص مالکیت بنا ضمیمه است.
اقدامات انجام شده در مورد حریم بنا با ذکر مشخصات:
مجموعه بازارها و میدان خان یزد که حمام میدان خان در گوشه آن واقع گردیده
است طی شماره 1709-21/2/65 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. اقدام خص
در مورد تعیین حریم حمام خان صورت نگرفته است.
توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
ندارد
توسعه و یا تعمیرات، دخل و تصرف انجام شده مشهود تا کنون:
تعمیرات اساسی بر روی بنا توسط شرکت مسکن سازان یزد که مالک نیمی از حمام است در سال های اخیر صورت پذیرفته است.
این بنا براساس مصوبه مندرج 5/11/1373 شورای ثبت استان یزد جهت ثبت در فهرست آثار ملی پیشنهاد گردید.
نکاتی درباره ی معماری بنا: این بنا شامل دو حمام بزرگ و کوچک است.حمام
بزرگ از بخشهای اصلی سربینه و گرم خانه و فضای چال حوض تشکیل شده است.
سربینه ی این حمام فضایی وسیع با قاعده ی نزدیک به مربع است که چهار ستون
قطور آجری بخش میانی آن را مجزا کرده اند.دو طاق رسمی بندی بر فراز یکدیگر و
در زمینه مستطیل به زیبایی این بخش میانی را پوشانده اند. نورگیربزرگ
میانه ی سقف سربینه هشت وجهی است و نور لطیف دل پذیری از پنجره های چوبی آن
به داخل فضا می تابد. سکوهای نشیمن و کندن رخت در مجاورت سه ضلع از بخش
میانی سربینه است. در سکوها، دوفضای عقب نشسته با طاق رسمی بندی به شاه
نشین هایی در دو ضلع مقابل سربینه بدل شده اند. بقایای نقاشی بر قسمت هایی
از سربینه حاکی از این است که همه ی این فضا یا بخش عمده ای از آن پوشیده
از نقاشی بوده است.
سربینه حمام بزرگ
میان در فضایی طویل در بین سربینه و گرم خانه بوده است. در تغییرات سال های
اخیر، این فضا کاملاً به گرم خانه گشوده و جزئی از آن شده است. گرم خانه
فضایی با قاعده ی مستطیل شکل است. چهار ستون آجری با طاق مدور بزرگی بر
فراز آن ها بخش مجزایی با قاعده ی مربع در میانه ی گرم خانه پدید آورده
است. گرم خانه، در میانه ی ضلع شرقی، شاه نشینی عمیق دارد که مشرف به همه ی
فضاست. خزینه در گوشه ی جنوب غربی گرم خانه است که از درگاه کوچکی به آن
وارد می شده اند. فضای طویل چال حوض، که در غرب گرم خانه واقع و اکنون به
آن گشوده است، حوضی کم عمق و وسیع با شکل تزیینی در میانه دارد. با توجه به
کارکرد چال حوض، احتمالاً این حوض قبلاً عمیق تر بوده است. در انتهای
جنوبی فضای چال حوض، فضایی چون شاه نشین بالاتر نشسته است و به چال حوض می
نگرد که ورودی جداگانه ای به خزینه دارد.
فضای چال حوض
حمام کوچک در جنوب شرقی مجموعه قرار گرفته است. در این قسمت تغییرات
فراوانی رخ داده و امروزه تشخیص صورت اصلی آن به دشواری میسر است. سربینه ی
کوچک این حمام، با قاعده ی مستطیل شکل، در سه ضلع سکوهایی دارد. این
سربینه از یک گوشه با گرم خانه ای ساده مرتبط است که قاعده ای مربع دارد.
گرم خانه نیز در انتهای خود به خزینه راه دارد. امروزه خزینه ی حمام کوچک
به گرم خانه ی حمام بزرگ و خلوت آن گشوده است؛ و بدین ترتیب، دو حمام به
یکدیگر مرتبط شده اند.
این مجموعه چندین ورودی دارد. ورودی اصلی حمام بزرگ در راسته ی بازار واقع
است. این ورودی شامل سردری عمیق و دالانی طویل در پس آن است که به میانه ی
ضلع شمالی سربینه راه می یابد. در شمال شرقی حمام، حیاط کوچکی است که دیگر
ورودی حمام بزرگ از طریق این حیاط به دالان پیش گفته راه دارد.
در انتهای این حیاط، درگاه ورودی به دالانی بسیار طویل واقع است که گاورو
حمام بوده است. در این حیاط، پلکان بام قرار دارد که راه ورود به حمام کوچک
نیز هست؛ یعنی از بام و با طی پلکانی می توان به سربینه ی این حمام رسید.
خانه ی حمامی نیز بر بام حمام قرار دارد و شامل اتاق های متعدد با رواقی در
مقابل آن هاست.
