پاورپوینت بررسی کاروانسرای وکیل کرمان
بخشی از مطلب
این کاروانسرا ،واقع در جناح شمالی بازار وکیل ،به عهد ناصرالدین شاه قاجار
تعلق دارد و بنا بر کتیبه سردر اصلی ،به امر والی کرمان محمد اسماعیل خان
وکیل الملک ،بانی مجموعه مفصل وکیل (بازار،مسجد،حمام،مدرسه،کاروانسرا)احداث
شده و بنای آن در سال 1287 به پایان رسیده است.
عناصر اصلی طرح عبارتند از:صحنی وسیع ،دالانی کوتاه در شمال ،که صحن را به
کوچه سر دار مرتبط می-کند ،دالانی به موازات ضلع شرقی صحن در شرق آن ،حیاطی
کوچک در شمال شرقی بنا . صحن بزرگ کاروانسرا مرکز تجمع اجزای مختلف طرح و
کانون نظم استواری است که به رغم زمین نا منظم بر طرح حاکم شده است . قاعده
صحن کشکولی شکل و ارتفاع صحن در حدود دو طبقه است. طبقه بالا از لبه طبقه
پایین عقب نشسته و به حجم داخلی صحن صورتی پلکانی داده است. حجره هایی کم و
بیش هم اندازه که نسبت به وسعت صحن خرد می¬نمایند در پیرامون صحن نشسته
اند و در حد فاصل بعضی از انها کفشکن هایی با دهانه کوچکتر هست . لذا حجم
بنا در مقایسه با صحن یکپارچه و وسیع تقسیماتی خرد و کثیر دارد . این خردی
تقسیمات با عقب نشینی طبقه بالا دوچندان شده است . بدین معنا که نمای بسیار
کشیده حیاط دو بنای یک طبقه واقع بر هم دیده می¬شود .اما درمیان جبهه های
شمالی و جنوبی تحولی رخ داده که اندازه ها را متناسب تر کرده است :
در وسط هر یک از این دو جبهه ،ایوانی با دهانه وسیعتر و ارتفاع معادل دو
طبقه قرار گرفته که بر خلاف قسمتهای دیگر بدنه صحن در طبقه بالا عقب ننشسته
است. بدین ترتیب این دو ایوان به حجم بزرگ و برجسته ای بدل شده است که در
ابعاد و سایه روشن ،با سایر اجزا تفاوتی بارز دارد . این ایوان ها علاوه بر
ایجاد تخول در آهنگ موزون ،اما یکنواخت نما ،دو طبقه بدنه را به یکدیگر
پیوسته و محور اصلی تقارن طرح را معین کرده اند . دهانه میانی ،جبهه های
شرقی و غربی نیز عریض تر از دهانه های دیگر است،اما صورت ایوان ندارد . هر
یک از هشتی های واقع در ایوان های شمالی و جنوبی طاق مدوری دارد که حجم
بیرونی آن در صحن پیدا و خود تأکیدی دیگر بر محور اصلی است. بعلاوه دو
بادگیر بسیار مرتفع و ناهمانندی که در طرفین ایوان شمالی بر بام دیده
می¬شود و شاخص ترین احجام بناست ،ایوان شمالی را مشخص تر می¬سازد .در طبقه
پایین در هریک از جهار کنج صحن ایوانچه شش گوشی است که راه حجره های کنج را
تأمین کرده است . دراین طرح مسئله کنج ها در هر جا به نحو خاصی حل شده است
و طرح خصوصا درکنج های شمال شرقی و جنوب غربی صورتی نامتعارف (فضاهای مثلث
شکل و غیر هندسی )دارد. حجره های متعدد کاروانسرا با عمق های متفاوت و
بعضا دارای پستو در اطراف صحن مستقر شده است که بدان رو کرده اند و محور
طولی همه آنها بر ضلع صحن عمود است . طاق حجره ها آهنگ است و دیوارهایشان
با طاقچه ها و رفهای متعدد از صورت صاده و مسطح بیرون آمده است. طرح به قدر
بناهای صفوی کرمان فخیم نیست اما وحدت سلیقه حاکم بر آن فضایی موقر و
دلنشین پدید آورده است.این کیفیت از هندسه کامل و تناسبات پخته و شیوه
ترکیب همنشینی اشکال و کاشیکاری ساده قاجاری در زمینه آجری که همه نمای صحن
را پوشانده و به اجزای آن وحدت بخشیده است و بدین صورت ترکیبی قاجاری با
رنگ و بوی خاص معماری کرمان فراهم آمده است.
صحن، حیاط سازی زیبایی داشته است که متأسفانه به مرور زمان ویران شده است.
صحن سنگ فرش است وچهار باغچه و دو حوض را چنان درآن نهاده اند که بیشتر
حجره ها از منظر آب و سبزه بهره مند شوند. چنانکه می¬دانیم بیشتر
کاروانسراهای بازار ،طرح حیاط سازی ندارند (شاید به لحاظ تسهیل تردد
چهارپایان و جابجایی بار)و این طرح از این حیث به الگوی سرا شباهت بیشتری
دارد . ورودی اصلی کاروانسرا در ضلع جنوبی ،از سمت بازار وکیل است. رسمی
بندی آجری ساده و زیبای طاق های مکرر بازار وکیل در محل ورودی بنا به یزدی
بندی ظریفی با زمینه آجری و نقوش کاشی بدل می¬شود که در نهایت به شمسه و
روزنی دوازده گوش ختم می¬شود.سر در کاروانسرا و نیم طاق روبروی آن مزین به
مقرنس گچی مفصلی است. بدنه سر در نیز تزئینات معقلی دارد. چند پله در کف
سردر سطح ان را به سطح فروتر هشتی مرتبط می¬کند از این رو برای ناظر بیرونی
ارتفاع در کوتاه جلوه می¬کند و کتیبه و مقرنس سردر بیشتر به چشم می¬آید.
قوس نمای حجره های هشتی در طبقه پایین کمانی است و در طبقه بالا جناغی .
تقسیمات نمای داخلی هشتی در طبقه بالا خردتر از طبقه پایین است. طاق مدور
هشتی که حجم بیرونی آن از صحن هم پیداست کاربندی با تزئینات آجر و کاشی
دارد که در کنج ها به واسطه مقرنس ها ی ریز نقش و ظریف به بدنه می-پیوندد.
ورودیدیگر کاروانسرا در میانه ضلع شمالی آن است. این ورودی با سردری بزرگ و
شاخص در کوچه شمالی آغاز می¬شود و به واسطه دالانی کوتاه و سپس هشتی مشابه
هشتی جنوبی به ایوان شمالی صحن می¬پیوندد. کاروانسرا ورودی دیگری نیز در
شرق دارد. این ورودی با سر دری آجری در انتهای شرقی بازار وکیل آغاز
می-شود. در پی این سردر دالانی کوتاه و ساده و زیبا قرار دارد با طاق های
آجری رسمی بندی و حجره هایی در دو طبقه در طرفین که متأسفانه امروزه متروک
مانده است.
در گوشه شمال شرقی مجموعه حیاطی مربع شکل با حجره هایی در اطراف هست که از
طریق یکی از کفش کن ها به صحن کاروانسرا مرتبط می¬شود. حجره های جبهه غربی
در حد فاصل حیاط و دالان ورودی مجموعه واقع شده اند و لذا یک روی در حیاط و
روی دیگر دالان است. به رقم کیفیت تجاری این چند حجره بعید نیست که این
حیاط و فضای پیرامون آن خانه یا اقامتگاهی کوچک در جوار محل کار بوده باشد .
و....
